бие даалт

Монгол үндэсний хувцас нь олон зуун жилийг дамжсан баялаг түүхтэй билээ. Энэ хувцас нь монголчуудын амьдралын хэв маягийг мэдэхэд тусалдаг. Үндэсний хувцас нь тухайн хүрээлэн буй орчин, талаар морь унан давхих, гэрт байхад эсвэл баяр наадамд бүжиглэхээс хамааран өөр өөр байдаг. Уур амьсгал, орчин нөхцөл, жилийн улирлаас хамааран үндэсний хувцас нь олон төрөл байдаг. Зуны улиралд монголчууд тэрлэг, хавар, намрын улиралд хөвөнтэй дээл эсвэл хурган дээл, өвлийн улиралд хонины арьсаар хийсэн цагаан нэхий дээл өмсдөг.

Монгол үндэстний хувцас нь нөмрөгтэй төстэй ба ямар нэгэн халаасгүй байдаг. Дулаахан байлгахын тулд бүсээр бүсэлдэг байна. Бүсэлсэн бүсэндээ чухал хэрэгцээтэй хэт хутганы уут, хамрын тамхи, гаансны уут гэх мэт зүйлсийг тогтоон биедээ авч явдаг. Нүүдэлчид манчуурдаа хурц хутга, савх, шүдний чигчлүүр, хямсаа зэргийг багтаасан байдаг билээ. Тэд дээрх зүйлсээ хийхдээ үнэт метал болон чулуугаар чимэглэн хийдэг байна.

Тухайн өмссөн хувцсаар нь эзнийг нь тодорхойлох боломжтой. Эмэгтэй хүний өмсгөл нь гэрлэсэн эсэхийг нь илтгэдэг байна. Эртний хүмүүсийн хувьд тэдгээрийн өмсгөл нь ёс заншлыг нь энгийн хувцас байжээ. Хожим нь энэ өмсгөлөө хээ угалз, үнэт эдлэлээр чимэглэн илүү гоёмсог болгож эхэлсэн. Эдгээр хувцасны хээ угалз, гоёл чимэглэл нь эртний соёл уламжлалтайгаа салшгүй холбоотой байдаг. Эрт үед монголчуудын хувцас ихэвчлэн бор, хар хөх өнгөтэй байжээ. Монголчууд голдуу ташуу болон дөрвөлжин энгэртэй дээл өмсдөг. Монголчууд дээл хувцсаа боловсруулсан арьс, ноосон даавуу, ангийн үс, хөвөн даавуу зэрэг материалаар хийдаг ба үнэт эдлэл, хээ угалз, алт мөнгө, шүр сувд ба эрдэнийн чулуугаар чимэглэдэг. Монголын бүх үндэстэн ястнууд нь өөр өөрийн гэсэн толгойн гоёлтой (тоорцог, юүдэн, зарантай г.м) ба энэ үеэс эхлэн олон төрлийн малгай болон гутал төрөл бүрээр хөгжсөөр ирсэн юм. Оёдолчин дээлийг хийхдээ захыг цавуудаж, дээлний их биеийг эсгээд хөвөн тавиад хавж оёдог.

Монголчуудын дээл хувцасны түүх, гоёл чимэглэл. 

Монгол улс нь бараг нэг угсаатны /үндэстний/ улс юм. Эдүгээ нийт хүн ам 2.4 сая, үүний 95% орчим нь монголчууд, 5% орчим нь түрэг гаралтай казак, тувачууд болно. XIX зууны сүүлч XX зууны эхэн гэхэд Монголд 20 орчим угсаатны жижиг бүлэг, ястангууд амьдарч байсан бөгөөд эдүгээ угсаатны нэр, уламжлалт соёлынхоо зарим онцлогийг хадгалсаар байна. Тэдгээр нь гарлын хувьд монгол, түрэг, түнгүүс гэсэн гурван бүлэгт хуваагддаг. Түрэг гаралтай угсаатны бүлгийн хамгийн том нь Баян-Өлгий аймгийн казакууд, мөн аймгийн мончоог, тува урианхай, Увс аймгийн Тариалан сумын хотонгууд, Хөвсгөл нуур хавийн цаатан нар юм. Түнгүүс гаралтай хамниган нар Хэнтий, Дорнод аймагт буриадуудтай хольцолдон суудаг. Монгол гаралтай угсаатны бүлгүүдийн хамгийн олон тоотой нь халхчууд юм. Халхчууд монголын бараг бүх аймагт суурьшсан. Нийт хүн амын 80 гаруй хувийг эзэлдэг. Монгол гаралтай угсаатны бүлгийн дотор ойрад монголчууд томоохон байр эзэлдэг. Энэхүү бүлэгт дөрвөд, баяд, торгууд, өөлд, захчин, мянгад мөн алтайн урианхай нарыг багтаана. Эдгээр нь Монголын баруун хэсэг Увс, Ховд аймагт суудаг. Монгол гаралтай угсаатны бүлгийн нөгөө нэг томоохон нь Монголын умард болон дорнод хэсгээр суух дархад, буриад, барга, үзэмчин, дарьганга нар билээ. Монгол хувцасны түүхэн уламжлал Монгол угсаатны хувцас нь тус орны байгаль цаг уурын нөхцөл, эрхэлдэг аж ахуй, хэвшиж дадсан заншил төдийгүй түүхэн цаг үеийн онцлог, нийгмийн байдлыг тов тодорхой тусгаж ирсэн эдийн соёлын чухал дурсгал билээ. Хүн төрөлхтний балар эрт үеийн хувцас нь ерөнхийдөө төстэй байсан гэдэг бөгөөд мал аж ахуй эрхэлж морь унадаг нүүдэлчдийн хувьд зонхилох хувцас нь өмд, цээживч байсан ба хожим энгэртэй дээл хэрэглэдэг болсон гэж судлаачид үздэг. Хүннү (мэө III-мэ I зуун) нарын хувцас өмсгөл нь биетээр олдсон монгол хувцасны хамгийн эртний дурсгал юм. Археологийн малтлагаар олдсон Хүннү нарын хувцасны судалгаанаас үзэхэд тэд баруун, зүүн тийш зөрдөг энгэр бүхий дээл, агсарган бүс, сөөхий маягийн ээтэн хоншоортой гуталтай байжээ. Хүннү гүрний халааг авч төр улсаа мандуулсан Сяньби (мэ II-IV зуун), Жужан (мэ IV-VI зуун) нарын хувцас ч мөн хожмын монгол хувцастай төстэй байсан нь сурвалж баримтаас мэдэгдэж байна. Монгол нутагт оршиж байсан эртний улсуудын дотор Хитан нарын хувцас эртний монгол хувцасны уламжлалыг гүнээ хадгалсаныг судлаачид тогтоосон байдаг. Тэдний дээл нь зөв дарсан ташуу энгэртэй, гутал нь ээтэн хоншоортой, толгойн өмсгөл нь хив малгай, юүдэн, алчуур болохыг түүхэн зургаас харж болно. Дундад зууны үед монголчуудын хувцас, чимэглэл нь улам төгөлдөржиж, Мөнх хаан (1252 онд), Хубилай хаан (1275 онд) нар тайлга ёслолын хувцасны хуулийг тогтоожээ. Ийнхүү хуульчлан тогтоосоноор тухайн хүний зэрэг дэв, оролцох үйл явдлын дагуу хувцас, өмсгөл нь ёслолын, албаны, цэргийн хувцас хэмээн ангилагдаж байжээ. Энэ үеийн монгол дээл нь ташуу зөв энгэртэй байсан бөгөөд бүдүүн цэмбэ, арьсан дээл өмсдөг байснаа хожим торгомсог бөс дээл өмсөх болжээ. Тухайн үеийн хувцасны биет дурсгал бидний үед ирээгүйн учир эртний түүхэн сурвалж бичиг, монголоор зорчигсдын тэмдэглэл болон дүрслэх урлагийн зарим дурсгалаас ургуулан энэ үеийн хувцасны тухай тоймлож болох билээ. ХV-XVII зуунд монголчуудын дээл зонхилон мөөрөлжин энгэртэй байв. ХVII зууны үед монголд буддын шашин дэлгэрсэнээр монгол ламын хувцас өвөрмөц онцлог бүхий хэв маягтай болжээ. Монгол лам нар ташуу мөөрөлжин энгэртэй, урт уужим ханцуйтай дээл өмсөж байжээ. Манж чин улс ХVII зууны үеэс хятад, монгол зэрэг орныг эрхшээлдээ оруулснаар манж хувцасны зарим хэв маяг дэлгэрсэн байна. Манж чин улсаас "Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яамны хууль зүйлийн бичигт" монгол ван, гүнгүүдийн цол хэргэм, зэрэг дэвийн хувцасны маяг, хэрэглэх зүйлийг хуульчилсан байна. Ингэснээр монголын ноёд, тайж нар ван, гүн, бэйл, бэйс зэрэг шинэ цол хэргэмтэй болж манж ямбаны хувцас өмсөх болжээ. Манжийн ноёрхолын үед монгол эрчүүд манж маягийн тав гэзэг тавьж, дөрвөлжин энгэртэй дээл өмсөх болсон ба дээлийн ханцуй нударгатай болжээ. Харин лам болон эхнэр хүний дээлэнд эртний монгол дээлний мөөрөлжин энгэр хэвээр хадгалагдаж байсан. Эрт үед монгол эхнэрүүд өндөр оройтой богтаг малгайтай, 2 салаалж сүлжин дугтуйлсан (үсний гэрэнд хийсэн) үстэй байснаа ХVII зууны үеэс зарим ястны тухайлбал, мянгад, халх эхнэрүүд дэргэр үс самнах болж дээлэнд нь өөрчлөлт орж дөрвөлжин энгэр, түнтгэр мөр дэлгэрчээ. Үсээ дэрийлгэн хавчих болсноос "толгойн боолт", "үсний хавчаар", "үсний гэр" хэрэглэх болж, мөнгөөр урлах болжээ. Халх эхнэрийн толгойн боолт нь эрт үеийн богтаг малгайнаас улбаатай гэдэг. Манжийн үед тогтсон албаны хувцасны хэв маяг 1911 он хүртэл тогтвортой байсан. 1911 оноос хойш Монгол улсын хаан, хан, ван, гүн, бэйл, бэйс, тайж, түшмэдийн өмсгөл эдлэл хэрэглэлийн хэв маягийг шинэчлэн тогтоосон боловч манжийн үеийн хувцасанд бага сага өөрчлөлт оруулсан. Богд хаант Монгол улсын үед лам нарын ямбаны хувцас, цэргийн дүрэмт хувцасны хэв маягийг бас журамлан тогтоожээ. 1921 оны Ардын хувьсгалын дараах үеэс монголын хуучны төрийн ямба ёслолын хувцас орхигджээ. Ялангуяа 1930-аад оноос нийтээр энгийн хийцтэй дээл хувцас хэрэглэх болсны сацуу хотшил, үйлдвэржилт, оросын соёлын нөлөөгөөр европ хувцас дэлгэрч эхэлсэн. Орчин үед дэлхий нийтэд даяарчлал өрнөж, дэлхийн үндэстэнүүдийн эдийн соёлын харилцан нөлөөлөл чөлөөтэй болсон энэ үед монголчуудын уламжлалт хувцас хөгжлийн зүй тогтлоороо шинэчлэгдэж байна. Халх монголчуудын хувцас, гоёл чимэглэл Халхчууд өөрийн өвөрмөц хувцас, гоёл чимэглэлтэй билээ. Эрэгтэйчүүдийн дээлний зах болоод энгэрийн эмжээр нь дан, энгэр уужим тавиу, ханцуй өргөн, урт, ар хормой нь урд хормойноосоо тавиу байдаг. Nik Wheeler/CORBIS Монгол малгайн бємбєгєр оройг Сїмбэр уулыг дїрсэлсэн гэх, тїїнийг тойрсон 32 ширээсийг Сїмбэр уулыг бїчин суусан 32 монгол хэмээгээд 32 хєх монголыг гийгїїлж буй улаан нарны туяа цацран байгаа нь оройгоос унжсан улаан залаа гэж тайлбарлана. Мєн малгайны дотуурхи хар хїрээг монголыг бїсэлсэн харийн дайсан гэх, тїїний ар дахь сэтэрхий нь мєнєєх дайсан араараа сэт татагдан устаж монгол хїний баярын магнай тэнийн сэтгэлийн бах улаан гал мэт бадран байна гэж хєх, улаан єнгийн бїч унжуулдаг болжээ гэсэн ардын домог яриа байдаг. Монголчуудын хамгийн нийтлэг ємсдєг малгайнуудыг лоовууз, тоорцог, хилэн малгай, бялзуухай малгай, бїнхэр оройт, эргїїлэг малгай гэх мэтээр нэрлэнэ. Мєн монгол малгайг загвараар нь сээтэн чихт, мєємєн оройт, урлах эдээр нь хурган, ишгэн, їнэгэн, булган, халиун, бусад эд юмстай адил байдлаар нь таг, годон, бадам, ардын нэрлэх нэрээр нь лоовууз, юїдэн гэж хэд хэдэн тєрєл болгон їзэх ба энэ нь малгайн тєрєл, нэр томъёо хамгийн олон байгаагаас харагдаж байна. Монгол эрчүүд гоёлын дээл хувцаснаас гадна мөнгөн эмээл, хазаар, сайн модоор хийж яс, мөнгөөр чимэглэсэн ташуур, урт сайхан уурга, бугуйл эдлэн гангардаг байжээ. Мөн уран хийцтэй мөнгөн хэт хутга, соёо цохилуур, хаш, манан соруултай ганс, үнэт чулуун хөөрөг, мөнгөн аяга, алт, мөнгөн бөгж тэргүүтнээр гоёдог байжээ. Халх эхнэр хүн түнтгэр мөр, урт ханцуйтай дээлийг гол төлөв тод өнгийн торгоор хийж өмсдөг. Бас дээлийн гадуур давхар өмсөх "ууж" хэмээх өмсгөлтэй байжээ. Халх эхнэрүүд дээлийнхээ ханцуйг гол төлөв хоргойгоор хийдэг. Эхнэр хүний дээл нь ханцуйны уг мөрний залгаасаараа дээш илүү гарсан түнтгэр мөртэй байдаг. Мөн дээлийн хормойн хоёр хажуу талд оноо гаргаж, энгэр, хормойг тойруулан хэдэн үе эрээн туузаар эмжсэн байдаг. Дээлийн нударга хийх эд нь голдуу цэнхэр, хөх, хөх цэнхэр өнгөтэй. Эхнэр дээлний нударганы хэлбэрийг цомбон туурай, дэлбэн туурай хэмээн ялгадаг бөгөөд залуу хүмүүс цомбон, настай хүмүүс дэлбэн нударга хэрэглэнэ. Эхнэр дээлийн гадуур өмсөх ууж нь ханцуйгүй, энгэр нь тууш задгай өмсгөл юм. Уужны урт дээлийн урттай тэнцүү, оноо нь дээлийнхээс ялигүй богино байдаг. Уужийг гоёлын болон энгийн гэж ялгахаас гадна цээж ууж, урт ууж гэж хоёр янзаар хийдэг. Ууж нь гэрийн эзэгтэйн ёслол, хүндэтгэлийн өмсгөл болдог юм. Халх эхнэрийн гоёл чимэглэлд түүний эдлэж буй чимэглэл болох "толгойн боолт", "үсний гэр", "үсний хавчаар", "энгэрийн гуу", "хүзүүний зүүлт", "ээмэг", "бөгж" тэргүүтэн алт, мөнгө, шүр сувдан эдлэл ордог. Ойрад монголчуудын хувцас, гоёл чимэглэл Өнгөрсөн зууны эхэн гэхэд ойрад монголчуудын дээл хувцас, малгай, гутлын хийц маяг тэдгээрийг нэрлэж заншсан байдал бусад монголчуудаас нэлээд ялгаатай байсан бөгөөд монгол хувцасны дундад эртний уламжлалыг нэлээд хадгалж ирсэн шинжтэй. Ойрадуудын хувцас, гоёл чимэглэлийг дөрвөд ястаны жишээн дээр тайлбарлая. Дөрвөдүүд өвөлд бусад монголчуудтай адил нэхий, хурганы арьсаар оёсон дээл, зунд бөс, торго, чисчүүгээр хийсэн тэрлэг өмсдөг байжээ. Энэхүү үстэй дээлийг "дэвэл", "үч" гэж ялган ангилдаг байв. Дэвэл гэдэг нь гадар татаагүй цагаан нэхийгээр оёсон дээл байдаг бол бөс торгоор өнгө татаж оёсон дээлээ "үч" хэмээн нэрийдэнэ. Зуны улиралд эрэгтэйчүүд дан, давхар "лавшиг" хэмээх тэрлэг өмсөнө. Дөрвөдүүд нөхөрт.гараагүй бүсгүйг "сэвгэр" гэдэг. Тэдний өмсдөг тэрлэгийг "лавшиг"гэдэг. Эхнэр хүний өмсдөг уужийг "цэгдэг" хэмээн нэрлэдэг байжээ. Дөрвөд дээл хувцасны нэг өвөрмөц гоёл нь "тасам", "киаз" юм. Энэ нь хүмүүсийн нас, хүйс, намбанд тохирсон байна. Эрэгтэйчүүдийн өвлийн дэвэлийн "тасам" нь хар хурганы үс, хар хилэн байдаг бол эмэгтэйчүүд дээлийнхээ зах, энгэр, ташааг нийтэд нь хараар тасамдаж (каазлаж) ирмэгийг улаан, ногоон өнгийн бөсөөр өнгө ялган эмждэг. Ойрад эхнэр хүний дээл нугалаастай том цагаан захтай байдаг. Хүүхдийн дээл хувцас өвөл, зуны улирал болон хүйсээр ялгагдах зүйлгүй, уламжлалт "үч", "дэвэл", тэрлэг өмсдөг байв. Дөрвөдүүд толгойн өмсгөлөө "малхай" гэж нэрлэдэг. XX зууны эхэн гэхэд дөрвөдүүд төгрөг, тоорцог, тойруул, дуулха, халбан, хасаг малгай гэх зэрэг хэд хэдэн төрөл малгай өмсөж байжээ. Дөрвөд малгайн онцлог нь эртний монголчуудын малгайн хэлбэр маягийн улбааг хадгалсан гадуураа хүрээтэй, ардаа уртавтар шилтэй, орой нь намхан байжээ. Мөн өвөлд малгай буулгахгүй явах зориулалт бүхий "хулхавч" хэмээх хурга, үнэгний арьсаар доторлож бөсөөр өнгөлсөн нэгэн зүйл өмсгөл хэрэглэнэ. Дөрвөд эмэгтэйчүүд хээ угалз хатгаж гоёсон хулхавч их өмсдөг байжээ. Эртний монголчуудын гутлын хэв маягийг илүүтэй хадгалж ирсэн нь ойрад монголчуудын гутал гэдэг. Түүний нэгэн тод жишээ бол "дөрвөд госон" юм. Энэ гутлын онцлог нь түрүү, толгой үргэлж, эсгий улгүй, харин гадна талаас нь ширээр улладагт байдаг ажээ. Дөрвөдүүд дөрвөд гос, харчин гос, монгол гутал, канчин хэмээх дөрвөн янзын гутал өмсч иржээ. Монголчууд эртнээс алт, мөнгөөр урлан дархалж эрдэнийн чулуу шигтгэн чимсэн гоёл чимэглэл зүүж, гоёж ирсэн түүхтэй. Дөрвөдүүдийн гоёл чимэглэлд мөнгөн чимэглэл зонхилно. Эмэгтэйчүүд гэзэг үс, чих, хүзүү, гар хуруундаа мөнгөн гоёл их зүүдэг байжээ. Дөрвөдүүд охид, хөвгүүдээ 17-18 нас хүрэхэд нь нас бие гүйцлээ гээд гэзэг үс тавьдаг заншилтай байв. Хөвгүүдийн үсний үзүүрт "ширээсэн" буюу "залгаа", охидуудын (сэвгэрүүдийн) үсэнд "боодог" хэмээх чимэглэл зүүж өгнө. "Боодог" нь хар мяндсан утсаар гөрж сүлжээд үзүүрт нь цацаг. гаргасан нэгэн зүйл гоёл болно. Тэд мөн хуруундаа мөнгөн бөгж, хүзүүндээ мөнгөн гуу, чихэндээ "төдөг" хэмээх дан мөнгөн гархи зүүнэ. Сэвгэрүүд дээлийнхээ энгэр ташаанд "кэтэч", "сүүвч" хэмээх долоон цацагтай чимэг, өнгө өнгийн утсан хатгамалтай жижиг хавтага (сав), зүүж гоёно. Ойрад монголын эрэгтэйчүүд мөнгө болон гангаар хийсэн хэт, хутга, аяга, сахлын чимхүүр, үнэт чулуугаар урласан "хөөрөг", "ганз" (ганс) эдэлж иржээ. Баяд эрчүүд өвөлд хоолой, энгэр, хормой, ташаагаар хар хилэн тасам эмжээртэй цагаан нэхий дээл өмсдөг байв. Зун цагт эрэгтэйчүүд гоёлд хөх, цэнхэр өнгийн чисчүү дээл өмсдөг бөгөөд өдөр тутам даавуу, даалимбан лавшиг (тэрлэг) өмсдөг байв. Баяд болон ойрад эрчүүд "морин хийлэн" гэгч цамц өмсдөг. Морин хийлэнгээс гадна лавшигний зах энгэртэй адил энгэртэй цамц өмсөнө. Үүнийгээ "өвөр хийлэн" гэнэ. Баяд эрчүүд "хэвнэг" хэмээх өмсгөлийг бороонд өмсдөг байжээ. Нөхөрт гарч гэрлэсэн эхнэр хүний хувцас нь эхнэр дээл, цэгдэг юм. Тэрлэг нь бусад ойрад эхнэрийн адил цагаан бөсөөр хийсэн захтай байна. Цагаан захны хуниас 8, 12 гэсэн тэгш тоотой, захын ирмэгийг тойруулан эргэн тойрон улаан ногоон утсаар дөрөв шаглаж чимэглэнэ. Баядууд хэд хэдэн төрлийн малгай өмсдөг байжээ. Тухайлбал, сээтгэр малгай, тойруул тоорцог, тоорцог, дуулха, лоовууз, товь гэх зэрэг олон төрөл малгай өмсөж эдлэж байжээ. Баядууд ихэвчлэн улаан өнгийн гутал (госон) өмсдөг байжээ. Энэхүү гутал нь тэмээний утсаар ширж, давхар бөс даавуугаар бүрж оёсон ширмэл ултай. Улаан госыг хар модны зодогны хандаар улаан өнгөтэй болгож элдэж талхисан арьсаар оёдог байсан бөгөөд уг гутлаа ажилд өмсдөг байжээ. Гутлынхаа дотуур эсгий оймс, мөн эсгий бойтог өмсөнө. Баяд эрчүүдийн ажлын өөр нэгэн гутал нь адуучны госон юм. Холтосны шүүсээр будсан сэрхийн арьсыг хоёр гурав давхарлан ширлэн уллаж, эсгийгээр доторлоод уланд нь эсгий дэвсэж, гутлын түрийний дээд ирмэгийг булигаар, илгээр даруулан хийдэг ажээ. Дєрвєд Дєрвєд бол эртний монгол удмын, ойн иргэдийн нэгэн. Ойрадын Зїїнгарын хаант улсын гол аймаг, Богд хаант монгол улсын їеийн Ховд хязгаарын зонхилох ястан юм. Дєрвєд гэдэг нэр нь эртний монголын дээд євєг Дува сохорын дєрвєн хїїхдийн удмаас сурвалжтай дєрвєнд аймгийн нэрнээс їїсэлтэй гэх буюу дєрєвлєн жагсдаг цэргийн жагсаалын нэр болох дєрвєд гэсэн домогтой. Дєрвєд нар байгал газар зїйн нэлээд євєрмєд, туайлбал єндєр уул, говь цєлєрхїї байгалийн хоёр томоохон муж нутагт уламжлалт аж ахуйгаа хєтєлсєєр иржээ. Дєрвєд нар таван хошуу мал адгуулж, тэдний малын бїтцэд хонь ямаа зонхилж, адуу їхэр мєн нэлээд тооны сарлаг цєєвтєр тэмээтэй байжээ. Уулархаг нутагт сарлагийг ачлаганд хэрэглэж байна. Ойрад-монголчуудын аж ахуйн нэгэн ололт бол нэлээд эрт їеэс тарианы ажил эрхэлсээр ирсэн мэдлэг ухаан юм. Дєрвєдийн малгай хувцас, гутлын хийц маяг тєв монголчуудаас нэлээд ялгаатай монгол хувцасны тїїхийн нэлээд тїрїї їеийг хадгалж ирсэн бололтой. Дєрвєдийн уламжлалт малгайны онцлог бол эртний монголчуудын малгайны зарим тєрлийг санагдуулна. Малгайг "махлай" гэж нэрлэдэг. Халх болон зїїн монголын малгай шовгор гозгор оройтой байхад дєрвєд, захчин, торгуудын махлай (малгай) дєрвєлжин оройтой байдаг. Їїний учир бол урьд нь Зїїнгар, Дєрвєн ойрад гэсэн хїчирхэг улс болж яваад хожим нь тарсан. Тэгэхдээ тэр дєрвєн ойрад гэж явснаа дурсан дєрвєн ойрадыг тєлєєлсєн дєрвєн єнцєгтэй дєрвєлжин єнцєгтэй махлайг ємсєх болсон хэмээдэг. Чихтэй цагаан эсгий тоорцгийг эрэгтэйчїїд зун нь ємсдєг. Эмэгтэй тоорцог хєх торгон гадартай, дєрєв эсвэл зургаан талтай, дээрээ жинстэй, урт мяндсан улаан залаатай байна. Тоорцог нь сэвгэр охидын зуны гоёлын гол малгай болдог юм. Нас тогтсон эрэгтэйчїїд болон дєрвєд авгай нарын гоёлдоо ємсдєг малгайг тєгрєг малгай гэдэг юм. Эхнэрїїд ємсдєг тєгрєг малгайг бас бєєлжистэй малгай, халиутай малгай ч гэж нэрлэдэг. Євлийн цагт эрэгтэй, эмэгтэй, хїїхдийн аль ч насны хїмїїсийн ємсдєг малгай бол дуулха малгай. Дуулха малгайн шил дээлийн зах давсан урт, дотрыг нь хар, цагаан хурганы арьсаар їслэж, хєх ногоон єнгийн эдээр гадарладаг байв. Дєрвєд эхнэрїїд зоо малгай, мєн хасаг малгай гэдэг малгайнуудыг хэрэглэж явсан гэх мэдээ байгаа боловч энэ тухай мэдээ тун хомс юм. Дєрвєдийн малгайтай холбогдуулох нэг эдлэл бол эрїї чихийг хїйтнээс хамгаалж ємсєж байсан хулхавч юм. Энэ халх нутгийн чихэвчээс ихээхэн єєр, эрїї хацар, хоёр чихийг бїхэлд нь даруулж ємсдєг, хийц хэлбэрийн хувьд ч ондоо байжээ. Євлийн їстэй дээлээ дэвэл, їч гэж хоёр ялгах бєгєєд зуны цагт эрэгтэйчїїд, мєн нєхєрт гараагїй залуу охид сэвгэрїїдийн ємсдєг тэрлэгийг лавшиг гэж ялган нэрлэдэг байна. Дээл хувцасны холбогдолтой нутгийн аялгууны нэр ихээхэн євєрмєц юм. Жишээлбэл: дээлийн энгэрийг євєр, нударгыг нудрам, дээлийн эмжээр гоёлтой холбооотой хатгаар, кааз, цалам, зїрхэн омог, нари, балбалж, тушаа зэрэг нэр томъёогоороо халх болон бусад ястангуудаас ялгарна. Зуны улиралд дєрвєд эрэгтэйчїїд тэрчлэн сэвгэр охид дан, давхар лавшиг буюу тэрлэг, харин нєхєрт гарсан эмэгтэйчїїд тэрлэг тїїний гадуур цэгдэг ємсдєг байв. Эрчїїд цайвар цагаан чисчїї, мєн тийм єнгийн цайвар зузаан лавшиг ємсєх дуртай, цэнхэр хєх бїс бїсэлдэг, бїснийхээ хоёр їзїїрийг ташаа руугаа унжуулдаг, харин эмэгтэйчїїд лавшигаа бїхэлдээ хєх єнгийн эдээр хийж ємсдєг байжээ. Цэгдэг нь ханцуйгїй, халх эхнэрийн уужтай харьцуулахад ар євєр талын суганы малтаар нь их бєгєєд цэгдэгний мєр том далбагараараа онцлог юм. Дєрвєдєд дєрвєд гос, харчин гос, монгол гос, канчин гутал гэсэн дєрвєн янзын гутал ємсєж байжээ. Хїїхдїїдэд бїр багад нь эсгий, хонины хєдсєн бойтог, єсєж том болоход нь дєрвєд госоо хонь ямааны илэг бас том хїмїїсийн адилаар хийж єгдєг байв. Дєрвєд гос бол эрэгтэй эмэгтэйгїй євєл зунд хамгийн єргєн ємсєж явсан гутал бєгєєд шалтай гос, зулагтай гос гэж хоёр янзын байжээ. Буриад © Wolfgang Kaehler/CORBIS Монгол улсын нэгэн гол ястан бол буриад монголчууд юм. Тэдний євєг дээдэс Байгал нуурын ар єврєєр нутаглаж асан эртний анчин гєрєєчин ойн иргэдийн нэгэн бєгєєд XIII зуунаас ємнє Байгалаас хойш Зїлгэ (Лена) мєрний сав, Байгал орчим амьдарч байсан Хорь Тїмэд, Баргужин тєхємд аж тєрєх баргуд зэрэг монгол угсааны аймгууд байсан ажээ. Эдїгээ буриад монголчууд нь Хэнтий, Дорнод, Сэлэнгэ аймаг, ОХУ-ын Эрхїї муж, Чита муж, Євєр Монголын Хєлєнбуйр аймгийн Шинэхэн нутагт оршин сууж байна. Буриадууд "хасабиш" хэмээх шовгор оройт малгайг ємсдєг. Малгайн урд бие нь уртавтар, хойт талдаа шилэндээ тохирсон хэмжээ бїхий урлах бєгєєд улиралын сэрїїнд уг малгайныхаа саравчаа буулгах, дулаан їед тїїнийгээ сєхєх байдлаар ємсдєг. Малгайн оройгоо арван нэгэн эгнээ босоо ширээс, хорийн арван нэгэн эцгийн овгийн тоо бас найман ширээстэй (ага найман овог) бєгєєд сїмбэр уул, нарны туяаны цацрал, галын дєл, зулын бадмалах лугаа адил урласан байдаг. Эл малгай нь оройгоосоо дєрвєн зїг найман зовхис цацран намирах цацагтай бєгєєд эргэн тойрон эмжин бєхєлдєг. Їїнээс гадна халиу, булган малгай, чихэвчтэй малгай, тойробши малгай, залаа жинстэй малгай гэх мэт малгайны тєрлїїд буй. Эхнэр дээлийн энгэрийг нарийн эмжиж гадаад илїїр хормойг нь хар болон бараан єнгийн эдээр хєвєєлєн эмждэг. Ханцуйн мєр нь хуниастай, бас булуувч хэмээх хоргой торгон гоёл ханцуйд нь оруулж хуниас гарган залгадаг. Хуниасыг цэвэрхэн гаргаснаар дээлийн їзэмж, ур хийц ямар байгааг харуулдаг. Дээлийн захандаа нэг, энгэртээ хоёр, сугандаа нэг товч хадна. Буриад авгайн дээл нь татааhан, мєшгєєhєн тууз зэрэг гоёлог бєхєлгєєтэй. Годоhон хэмээх гєрєєсний арьсан гутал байдаг. Шархи хэмээх шагайвч байдаг. Буриад гутал бол булигаар, арьс шир хєм, тэргїїтнээр бїтэх бєгєєд гутлын хошуугаа булигаараар бєхєлж тоноглон гоёх, харин хєдсєн гутлын тїрийг оосроор ємдний тэлээнээсээ татаж уядаг байжээ. Буриадууд гутлын зулагийг сараг, хавчаарыг зулаг, улыг ирмэг гэж нэрлэдэг. Шир арьс зэрэгт тусгайлан бэлтгэсэн хар модны холтосны бор хїрэн уусмалыг тїрхэн будаад хээ угалзаа тавьдаг. Торгууд Торгууд бол Монголын Их гїрний бїрэлдэхїїнд оролцон эзэн хааны торгон цэрэг болж явсан отог овгоос гаралтай, хожмын Дєрвєн ойрадын улсын нэгэн гол аймаг юм. Торгуудын нутаг болох Булган сумын Булган, Баянголын сав, Монгол Алтайн салбар уулс нь мал аж ахуй эрхэлхэд нэн таатай нєхцєл бїхий хангай билээ. Торгууд нар бог малаас хонь, бодоос адуу, тэмээг харьцангуй цєєн єсгєдєг байжээ. Таван тєрлийн малтай айлыг баян айл хэмээн бусаддаа нэр хїндтэй байжээ. Торгууд эрчїїд халван хэмээх малгай ємсдєг байсан нь єдгєє ардын дуу бїжгэндээ хэрэглэх болсон байна. Євєл нь ихэвчлэн орой дээрээ сампинтай, цацагтай, ємссєн хїний бїсэлхий хїртэл унжсан урт залаатай, эрїївчтэй туувь малгай ємсдєг байжээ. Хїйтний улиралд хїїхдэд хурган дотортой дєрвєлжин малгай ємсгєн тїїнийг жатаг хэмээн нэрлэдэг байв. Торгуудын тоорцог шїр, сувдаар хийсэн їлэмж гоё хээ чимэгтэй, тоорцогны гоёл нь их утга учиртай юм. Тоорцогны урд талд зэндмэнэ хэмээгч єглєг буяныг хураагч хїссэн бїхнийг бїтээгч норво эрдэнийг мєнгєєр їйлдэн хадаж тїїний дотор саран нэрт зоосон хээг гоёмсоглон урлана. Зоосон хээ хэмээгч нь угтаа баян гэсэн утгатай їг бєгєєд монгол тїмний дунд єгєємєр баян, саруул тунгалаг байхын тэмдэг болжээ. Торгууд дээлийн суга ханцуй их уужим, хормой урт ба зарим чинээлэг нь дан хурган дотортой, ангийн їсээр энгэр зах ханцуйг нь эмжсэн дээл ємсєх нь нийтлэг байв. Євлийн ид хїйтэнд ханцуйн дотуур дугтуй (ханцуйвч) хийх бєгєєд дээлийн ханцуй урт тул жолоо цулбуур, тажуур барих зэрэгт гар огт даардаггїй. Дээлийн энгэрт гурав, зах, суга тус бїрт нэг товч хадах бєгєєд ташаанд товч хадах нь ховор байв. Эхнэр хїн ханцуйгїй урт цэгдэг хийж дан тэрлэгийн хамт хадмын дэргэд їргэлж ємсдєг байв. Торгууд эрэгтэй эмэгтэй хїний гутал (госон) иь монгол овогтны дунд алдаршсан тоокуу билээ. Тоокуунд эрэгтэй, эмэгтэй, мєн баруун зїїн хєлийнх гэж ялгахгїй. Торгууд нарын ємсдєг байсан нэг гутал бол ятгар госон юм. Энэ нь булигааран тїрийтэй хошоор нь нэлээд єндєр, уланд нь хэд хэдэн эсгий ширж хамгийн гадна талд нь їхрийн шир оёсон байдаг. Харин зарим баян чинээлэг эмэгтэйчїїд олон угалзтай халх гутал ємсдєг байв. 

Блог = Blog буюу Weblog =Веб тэмдэглэл гэсэн үг юм. Энэ нь өөрийн гэсэн веб хуудастай болох хамгийн амархан арга. Хэлмээр яримаар байгаа бүхнээ бусдад хүргэж болох юм.Блогоор хоорондоо танилцан найзуудтай ч болдог. Та өөрийн веб сайтыг хийх юмсан гэж бодож явсан бол энэ одоо маш амархан болсон. Та яг одоо шинэ блогоо нээгээрэй!

 Боломжууд!

 Бичих: маш амархан бичлэгээ зураг, дүрс бичлэг, дуу, инээмсгэлэлтэйгээр бичих боломжтой, мөн бусад хүмүүс таний бичлэгт сэтгэгдэл оруулахдаа зураг, инээмсгэлэл оруулж чадна.

  Хувийн нууц: Бичлэгүүдээ зохицуулснаар, хэн дуртайд нь уншуулахгүй, зөвхөн өөрөө, найзууддаа уншуулах боломжтой.

Оруулах: 50мб хүртэл зайнд зураг оруулж зургийн цомог бүтээх болон медиа, софт бусад файлуудаа оруулах боломжтой!

Загвар: сайтад буй бэлэн загвараас ашиглахаас гадна өөрийн дураар засах өөрчлөх боломжой.

Хайлт: бүх төрлийн хайлт хийх боломжуудтай.

Хаа ч явсан бичнэ: Гар утасныхаа e-mail хаягнаас мэйл явуулах байдлаар блогоо сайт руу заавал оролгүй бичээд байж болно.

Харилцах: Самбар, чат ашиглан бусадтай холбогдож болохоос гадна сайтын бусад хэрэглэгчидтэй зурвасаар харилцах боломжтой

Блог (Blog) гэдэг нь "Web log" гэсэн үгийн товчлол юм. Блогийн гол ач холбогдол нь албан байгууллагаас эхлээд хувь хүн ч гэсэн хэвлэн нийтлэгч болж байгаа юм. Өөрөөр хэлбэл та вэб сайт буюу хувийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлтэй болж өөрийн дуу хоолойгоо монголдоо төдийгүй дэлхий даяар цацна гэсэн үг.Энэ хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлээрээ дамжуулан онлайн сонин, сэтгүүл гаргаж байх, ажил мэдлэгтэйгээ холбоотой нийтлэл бичиж байх, нийгэмд болж бүтэхгүй байгаа болон болж байгаа зүйлийн талаар өөрийн үзэл бодлоо илэрхийлэх, өөрийн сонирхолын дагуу бусдад хэрэгцээтэй мэдээлэл хүргэж байх (төрөл бүрийн зөвлөгөө гэх мэт) мөн түүнчлэн өдрийн тэмдэглэл хөтлөж байх ч боломжтой.
Хамгийн гол нь блог дахь бичлэгүүдээ та өөрөө хэний ч оролцоо хяналтүйгээр байнга хянаж, удирдаж байх боломжтой удирдлагын системтэй байна. Үүнийг Вэбийн агуулгын удирдлагын систем буюу CMS гэдэг. Энэ нь ямар нэгэн техникийн мэдлэг шаардагдахгүйгээр маш хялбараар өөрийн Вэб сайтыг удирдах боломж олгодог.
Блог дээр ямар нэгэн агуулга оруулахдаа текст, зураг, холбоос, видео бичлэг, аудио бичлэг гэх мэт мэдээллийн олон төрлийн хэлбэрүүдийг оруулах боломжтой байдаг. Мөн блогууд дээрх гол зүйлүүдийн нэг нь блогыг уншигчид өөрсдийн сэтгэгдэлээ үлдээх боломж юм. Нэгэнт л өөрийн гэсэн вэб сайттай болж байгаа учир түүнийхээ хэлбэр дизайн, өнгө үзэмжийг сайжруулах, бусдын блогоос ялгарах сонирхолтой байх нь мэдээж тэгвэл энэ боломж нь ч блог дээр байдаг.
Хүмүүс блогийг олон төрлөөр үүсгэж ашигладаг. Блогыг үүсгэхдээ ингэж төрөлжүүлэх нь уншигчдад улам сонирхолтой байх талтай байдаг. Жишээ нь:

·         та фото зураг сонирхогч бол өөрийн зурагуудаар онлайн фото сэтгүүл үүсгэж болно. Ингэвэл энэ нь фото блогын төрөлд хамаарагдана.

·         Та хэрвээ видео сонирхогч бол өөрийн авсан бичлэгүүд болон бусад сайтуудад байгаа сонирхолтой видео бичлэгүүдээр блог үүсгэж болно. Энэ нь видео блогын төрөлд хамаарагдана.

·         Мөн дээр дурдсан текст, зураг, холбоос, видео бичлэг, аудио бичлэгийг хослуулан үүсгэж ч болдог.

Блогын хэлбэр:

Блог үүсгэхдээ төрлөөс гадна агуулга хэлбэр бас чухал юм. Блогоо агуулга, сэдвээр нь төрөлжүүлэх нь уншигчдын сонирхолыг татах нэг нөхцөл болдог. Жишээ нь:

·         Та хоол хийх сонирхолтой, олон төрлийн хоолны жор мэддэг бол зөвхөн хоолны жороор дагдасан блог үүсгэж болно.

·         Та улс төрд сонирхолтой, улс төрийн үйл явдалыг байнга дүгнэн шинжилдэг бол улс төрөөр дагнасан блог үүсгэж болно.

·         Бас өөрийн ажил мэргэжлийн холбогдолтой блог үүсгэх нь бас л сонирхолтой....

Блог үүсгэх зорилго

Ихэнх блогыг хувь хүмүүс өөрийн сонирхолоор үүсгэдэг бол байгууллагууд ч гэсэн бизнесийн зорилгоор блог үүсгэдэг.
Мөн хэсэг бүлэг хүмүүс хамтран (төрийн бус байгууллага, эрдэм шинжилгээний байгууллагууд гэх мэт) өөрсдийн үйл ажиллагаагаа олон нийтэд таниулах, өөрсдийгөө хөгжүүлэх зорилгоор блог үүсгэх нь ч их байдаг.Блог үүсгэхэд заавал ийм төрөл, хэлбэр, зорилгоор үүсгэнэ гэсэн ойлголт байхгүй яаж сэтгэнэ түүгээрээ л үүсгэдэг.

Блог буюу уртаар Вэблог нь интернэтэд суурилсан хувь хүний эсвэл албан байгууллагын онлайн сэтгүүл билээ. Өөрөөр хэлбэл сэтгүүл хэлбэрээр гардаг вэбсайт юм. Блог нь байнга шинэчлэгэдэж байдаг бөгөөд маш хурдан уншигчдад хүрдэгээрээ энгийн вэбсайтаас ялгагддаг. Зарим хүмүүс блогт хувийн тэмдэглэлээ бичиж зөвхөн гэр бүр, найз нөхөдтэйгөө хуваалцдаг бол зарим хүн улс төрийн талаар бичих, бараа сурталчилах, судалгаа шинжилгээний ажил бичих мөн тодорхой сэдвээр хичээл заах зэргээр ашиладаг. Блогт зөвхөн текст буюу нийтлэл бичихээс гадна зураг, дуу, видео бичлэг зэргийг оруулж бусадтай хуваалцах боломжтой. 2000 оноос хойш блог нь интэрнетэд маш их хүч түрэн орж ирсэн бөгөөд одоо интэртэд 200 сая гаруй блог байна гэж тоологджээ. Хэрхэн сайн блог бичих тухай 10 зөвлөгөө Хэрвээ та блогийн шинэхэн хэрэглэгч бол хэрхэн үр дүнтэй блог бичих талаар доорх зөвлөгөөнүүдийг уншина уу. Блог бичихэд тодорхой нэг дүрэм журам байдаггүй. Хувийн тэмдэглэл, онлайн  сэтгүүл гээд блогийг олон янзаар ашиглан хүчирхэг ПР, маркетинг болгож болно.

1, Сэдвээсээ бүү хазай Нэг сэдэв сонгож тэрнийхээ дагуу бич. Ихэнх уншигчид тодорхой нэг сэдвээр бичсэн блогт зочлох дуртай байдаг. Ингэснээр та олон уншигчидтай болж чадна.

2,Мэдээллийг түгээ Хэрвээ та сонгосон сэдвийнхээ талаар сайн мэдлэгтэй бол тэр салбарынхаа сүүлийн үеийн мэдээлээс бүү хоцор. Тэдгээрийг байнга блогтоо бичиж бай.

 3,Хуучин мэдээ бол мэдээ биш Таны бичиж байгаа мэдээлэл шинэ бөгөөд үнэн байх нь чухал, 6 сарын өмнө болсон явдлын талаар сонирхох хүн тун ховор байх.

4,Цагийн хуваарь гарга Блог бичих нь таниас цаг зав болон хөдөлмөр шаарддаг учраас цагийн хуваарь гарган түүнийгээ мөрдөж байх сайн. Блогт мэдээлэл бичихгүй удвал уншигчид тань өөр блогруу явах болно. Та хүч хөдөлмөр зарж цуглуулсан уншигчдаа өөр блогт алдахыг хүсэхгүй байгаа биздээ.

5,Энгийн бөгөөд ойлгомжтой Таны блогийг дэлхийн өнцөг булан бүрт байгаа ямар ч хүн уншиж байж болно. Тиймээс нийтлэлээ энгийн, ойлгомжтой байлгах нь чухал.

6,Сонирхол татсан гарчиг Нийтлэл бүртээ хүмүүсийн анхаарал татсан гарчиг өг. Гэхдээ сонирхол татаж байна гээд тухайн сэдвээсээ хазайж болохгүй нь ойлгомжтой.

7,Их бич Блогийн гол зорилго хүмүүст мэдээлэл тараах. Та хэдий чинээ нийтлэл бичнэ хүмүүс төдий чинээ их уншина. Хүмүүс хэдий чинээ их уншина таны блог төдий чинээ чухал болно.

8,Алдаагүй байлгах : Таны блог үг үсэг, дүрэм, найруулгын алдаагүй байх нь маш чухал. Эдгээр алдаанаас болоод та уншигч татах биш харин өөрийгөө эвгүй байдалд оруулж ч болох юм.

9,Линк буюу холбоос оруул:  Блогийн энгийн вэб сайтаас онцлох нэг чанар нь өөр вэбүүдтэй холбосон холбоосууд их байдаг. Ямар ч холбоосгүй байснаас зорилгогүй ч гэсэн нэг линк оруулах нь зүгээр.

10,Шалгах:  Нийтлэлэээ бичиж дуусаад заавал өөрөө нэг удаа уншиж үз. Санаандгүй орхисон зүйлс, алдаа мадаг гаргасан эсэхээ шалга. Өөртөө чангаар уншиж өгөх нь алдаагаа засахад тусладаг.

 

Блогийг олон талаас нь харж янз бүрийн тодорхойлолт өгч болно энгийнээр вэб сайтын нэгэн төрөл гэж ойлгож болно. Хамгийн гол нь үнэгүй, ашиглахад маш хялбар тул хүссэн хүн бүрт интернэт орчинд өөрийн хувийн талбарыг үүсгэн түүнийгээ өөрийн хүссэнээр баяжуулах боломжийг олгодогоороо давуу талтай.

Блогийг үзэл бодлоо илэрхийлэх, бусадтай санал солилцох, мэдлэг мэдээлэлээ хуваалцах, бизнесээ өргөжүүлэх, сонирхолоо хөгжүүлэх, сонирхол нэгтэй найз нөхөдтэй болох гэх мэтчилэн бүхий л зорилгоор ашиглах боломжтой.

Та текст, зураг, холбоос, видео гэх мэтчилэн обьектуудыг ашиглан блогоо өөрийн хүссэнээр хөгжүүлэх боломжтой.

Блог нь хүнд үзэл бодлоо хэнээс ч, юунаас ч хараат бусаар илэрхийлэх боломжийг олгодогоороо нэг талаас иргэний сэтгүүл зүйн чөлөөт цахим индэр юм.

Мэдлэгээ хуваалцах, бичигч уншигч хоёрын хооронд тодорхой эргэх холбоо бүхий харилцааг үүсгэдэг гэдэг утгаараа маш их боломжуудыг эргээд бий болгож байдаг.

Хувь хүмүүс ихэвчилэн үзэл бодлоо илэрхийлэх, бусадтай санал солилцох, мэдлэгээ хуваалцах,  өөрийгөө нээх, илэрхийлэх, сонирхолоо хөгжүүлэх, танил найз нөхдийн хүрээгээ тэлэх, өдрийн тэмдэглэл хөтлөх, эргэн санах, чөлөөт цагаа зөв боловсон өнгөрүүлэх зорилгоор ашигладаг. Ихэнхи блогчид блогийн амжилтаасаа болон бичлэгээсээ хувийн сэтгэл ханамжаа авч байдаг гэсэн судалгаа байдаг.

Аливаа байгууллага хэрэглэгчидтэйгээ ойр байх, нийтэд хүлээн зөвшөөрөгдөх, албан болон албан бус мэдлэг мэдээлэлийг түгээх, хэрэглэгчээ чадавхижуулах, байгууллагын вэб сайтын оронд мэдээлэл хүргэх зорилгоор ашиглах бүрэн боломжтой.

Гэвч блогыг дан ганц үгээр тодорхойлох боломжгүй юм. Блогыг юу гэж ч тодорхойлсон болно.

Блог бол иргэний сэтгүүл зүй

Блог бол өөрийгөө нээх орон зай

Блог бол үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлэх талбар

Блог бол интернэт дэх эрх чөлөө гэх мэтээр маш олон янзаар тодорхойлох боломжтой байгаа.Блогыг хэн ч нээгээд хөтлөхөд үнэгүй нээлттэй байдаг. Та өөрийн блог дээрээ хүссэн зүйлээ бичиж хүмүүстэй өөрийн үзэл бодлоо хуваалцах, онлайн ертөнцөд олон найзуудтай болох боломжтой юм.Блогыг хүмүүс "өөрийн өдрийн тэмдэглэл, уншсан номын тэмдэглэл, шүлэг бичих, туршлагаа хуваалцах, мэдээлэл түгээх, хайрын тухай гэх мэтээр хүссэнээрээ бичсэн байдаг.Блог бол боломж юм шүү.Бид интернэтэд өдөр бүр л ордог. Заримдаа хий дэмий цагийг үр ашиггүй өнгөрөөх тохиолдол бишгүй дээ байдаг шүү дээ. Байнга биш юм аа гэхэд долоо хоногтоо ч болов нэг удаа блог бичээд байвал болно шүү дээ.Ертөнц дээр яг таньтай адилхан хүн байхгүйтэй адил та өөрийн гэсэн өвөрмөц, онцгой дахин давтагдахааргүй тийм орон зайг блог ашиглан дэлхийг хавтгай болгоод байгаа интернэт-д бий болгох боломжтой. Блог дээрээ юу бичмээр байна түүнийгээ л бичээрэй.

Блогоо хөгжүүлээд ирэхээр дагаад та ч гэсэн өөрийгөө олон талаар хөгжүүлэх шаардлага гарна тиймээс олон талын ач холбогдолтой гэдгийг дуулгахад таатай байна.

Жишээ гэвэл: Блог бичээд олон уншигчидтай бол чадсан мундаг блогчид блогоороо ном гаргаж байсан тохиолдолд зөндөө бий. Мөн дэлхийн хэмжээнд бол блог ашиглан тэрбум долларыг ч олж чадсан байдаг. Өөрийн дурсамжаа бичээд дараа нь уншсан ч энэ бол өөртөө хийж байгаа маш том хөрөнгө оруулалт байж чадна. Дурдаад байвал маш олон давуу тал бий. Хамгийн гол нь өөрийн гэсэн зорилготой байж чадвал блог бидэнд маш том боломж олгож байгаа гэдгийг хэлмээр байна.

Монгол үндэсний хувцас нь олон зуун жилийг дамжсан баялаг түүхтэй билээ. Энэ хувцас нь монголчуудын амьдралын хэв маягийг мэдэхэд тусалдаг. Үндэсний хувцас нь тухайн хүрээлэн буй орчин, талаар морь унан давхих, гэрт байхад эсвэл баяр наадамд бүжиглэхээс хамааран өөр өөр байдаг. Уур амьсгал, орчин нөхцөл, жилийн улирлаас хамааран үндэсний хувцас нь олон төрөл байдаг. Зуны улиралд монголчууд тэрлэг, хавар, намрын улиралд хөвөнтэй дээл эсвэл хурган дээл, өвлийн улиралд хонины арьсаар хийсэн цагаан нэхий дээл өмсдөг.

Монгол үндэстний хувцас нь нөмрөгтэй төстэй ба ямар нэгэн халаасгүй байдаг. Дулаахан байлгахын тулд бүсээр бүсэлдэг байна. Бүсэлсэн бүсэндээ чухал хэрэгцээтэй хэт хутганы уут, хамрын тамхи, гаансны уут гэх мэт зүйлсийг тогтоон биедээ авч явдаг. Нүүдэлчид манчуурдаа хурц хутга, савх, шүдний чигчлүүр, хямсаа зэргийг багтаасан байдаг билээ. Тэд дээрх зүйлсээ хийхдээ үнэт метал болон чулуугаар чимэглэн хийдэг байна.

Тухайн өмссөн хувцсаар нь эзнийг нь тодорхойлох боломжтой. Эмэгтэй хүний өмсгөл нь гэрлэсэн эсэхийг нь илтгэдэг байна. Эртний хүмүүсийн хувьд тэдгээрийн өмсгөл нь ёс заншлыг нь энгийн хувцас байжээ.

Хожим нь энэ өмсгөлөө хээ угалз, үнэт эдлэлээр чимэглэн илүү гоёмсог болгож эхэлсэн. Эдгээр хувцасны хээ угалз, гоёл чимэглэл нь эртний соёл уламжлалтайгаа салшгүй холбоотой байдаг. Эрт үед монголчуудын хувцас ихэвчлэн бор, хар хөх өнгөтэй байжээ. Монголчууд голдуу ташуу болон дөрвөлжин энгэртэй дээл өмсдөг. Монголчууд дээл хувцсаа боловсруулсан арьс, ноосон даавуу, ангийн үс, хөвөн даавуу зэрэг материалаар хийдаг ба үнэт эдлэл, хээ угалз, алт мөнгө, шүр сувд ба эрдэнийн чулуугаар чимэглэдэг. Монголын бүх үндэстэн ястнууд нь өөр өөрийн гэсэн толгойн гоёлтой (тоорцог, юүдэн, зарантай г.м) ба энэ үеэс эхлэн олон төрлийн малгай болон гутал төрөл бүрээр хөгжсөөр ирсэн юм. Оёдолчин дээлийг хийхдээ захыг цавуудаж, дээлний их биеийг эсгээд хөвөн тавиад хавж оёдог.

Монголчуудын дээл хувцасны түүх, гоёл чимэглэл. 

Монгол улс нь бараг нэг угсаатны /үндэстний/ улс юм. Эдүгээ нийт хүн ам 2.4 сая, үүний 95% орчим нь монголчууд, 5% орчим нь түрэг гаралтай казак, тувачууд болно. XIX зууны сүүлч XX зууны эхэн гэхэд Монголд 20 орчим угсаатны жижиг бүлэг, ястангууд амьдарч байсан бөгөөд эдүгээ угсаатны нэр, уламжлалт соёлынхоо зарим онцлогийг хадгалсаар байна. Тэдгээр нь гарлын хувьд монгол, түрэг, түнгүүс гэсэн гурван бүлэгт хуваагддаг. Түрэг гаралтай угсаатны бүлгийн хамгийн том нь Баян-Өлгий аймгийн казакууд, мөн аймгийн мончоог, тува урианхай, Увс аймгийн Тариалан сумын хотонгууд, Хөвсгөл нуур хавийн цаатан нар юм. Түнгүүс гаралтай хамниган нар Хэнтий, Дорнод аймагт буриадуудтай хольцолдон суудаг. Монгол гаралтай угсаатны бүлгүүдийн хамгийн олон тоотой нь халхчууд юм. Халхчууд монголын бараг бүх аймагт суурьшсан. Нийт хүн амын 80 гаруй хувийг эзэлдэг. Монгол гаралтай угсаатны бүлгийн дотор ойрад монголчууд томоохон байр эзэлдэг. Энэхүү бүлэгт дөрвөд, баяд, торгууд, өөлд, захчин, мянгад мөн алтайн урианхай нарыг багтаана. Эдгээр нь Монголын баруун хэсэг Увс, Ховд аймагт суудаг. Монгол гаралтай угсаатны бүлгийн нөгөө нэг томоохон нь Монголын умард болон дорнод хэсгээр суух дархад, буриад, барга, үзэмчин, дарьганга нар билээ. Монгол хувцасны түүхэн уламжлал Монгол угсаатны хувцас нь тус орны байгаль цаг уурын нөхцөл, эрхэлдэг аж ахуй, хэвшиж дадсан заншил төдийгүй түүхэн цаг үеийн онцлог, нийгмийн байдлыг тов тодорхой тусгаж ирсэн эдийн соёлын чухал дурсгал билээ. Хүн төрөлхтний балар эрт үеийн хувцас нь ерөнхийдөө төстэй байсан гэдэг бөгөөд мал аж ахуй эрхэлж морь унадаг нүүдэлчдийн хувьд зонхилох хувцас нь өмд, цээживч байсан ба хожим энгэртэй дээл хэрэглэдэг болсон гэж судлаачид үздэг. Хүннү (мэө III-мэ I зуун) нарын хувцас өмсгөл нь биетээр олдсон монгол хувцасны хамгийн эртний дурсгал юм. Археологийн малтлагаар олдсон Хүннү нарын хувцасны судалгаанаас үзэхэд тэд баруун, зүүн тийш зөрдөг энгэр бүхий дээл, агсарган бүс, сөөхий маягийн ээтэн хоншоортой гуталтай байжээ. Хүннү гүрний халааг авч төр улсаа мандуулсан Сяньби (мэ II-IV зуун), Жужан (мэ IV-VI зуун) нарын хувцас ч мөн хожмын монгол хувцастай төстэй байсан нь сурвалж баримтаас мэдэгдэж байна. Монгол нутагт оршиж байсан эртний улсуудын дотор Хитан нарын хувцас эртний монгол хувцасны уламжлалыг гүнээ хадгалсаныг судлаачид тогтоосон байдаг. Тэдний дээл нь зөв дарсан ташуу энгэртэй, гутал нь ээтэн хоншоортой, толгойн өмсгөл нь хив малгай, юүдэн, алчуур болохыг түүхэн зургаас харж болно. Дундад зууны үед монголчуудын хувцас, чимэглэл нь улам төгөлдөржиж, Мөнх хаан (1252 онд), Хубилай хаан (1275 онд) нар тайлга ёслолын хувцасны хуулийг тогтоожээ. Ийнхүү хуульчлан тогтоосоноор тухайн хүний зэрэг дэв, оролцох үйл явдлын дагуу хувцас, өмсгөл нь ёслолын, албаны, цэргийн хувцас хэмээн ангилагдаж байжээ. Энэ үеийн монгол дээл нь ташуу зөв энгэртэй байсан бөгөөд бүдүүн цэмбэ, арьсан дээл өмсдөг байснаа хожим торгомсог бөс дээл өмсөх болжээ.

Тухайн үеийн хувцасны биет дурсгал бидний үед ирээгүйн учир эртний түүхэн сурвалж бичиг, монголоор зорчигсдын тэмдэглэл болон дүрслэх урлагийн зарим дурсгалаас ургуулан энэ үеийн хувцасны тухай тоймлож болох билээ. ХV-XVII зуунд монголчуудын дээл зонхилон мөөрөлжин энгэртэй байв. ХVII зууны үед монголд буддын шашин дэлгэрсэнээр монгол ламын хувцас өвөрмөц онцлог бүхий хэв маягтай болжээ. Монгол лам нар ташуу мөөрөлжин энгэртэй, урт уужим ханцуйтай дээл өмсөж байжээ. Манж чин улс ХVII зууны үеэс хятад, монгол зэрэг орныг эрхшээлдээ оруулснаар манж хувцасны зарим хэв маяг дэлгэрсэн байна. Манж чин улсаас "Гадаад Монголын төрийг засах явдлын яамны хууль зүйлийн бичигт" монгол ван, гүнгүүдийн цол хэргэм, зэрэг дэвийн хувцасны маяг, хэрэглэх зүйлийг хуульчилсан байна. Ингэснээр монголын ноёд, тайж нар ван, гүн, бэйл, бэйс зэрэг шинэ цол хэргэмтэй болж манж ямбаны хувцас өмсөх болжээ. Манжийн ноёрхолын үед монгол эрчүүд манж маягийн тав гэзэг тавьж, дөрвөлжин энгэртэй дээл өмсөх болсон ба дээлийн ханцуй нударгатай болжээ. Харин лам болон эхнэр хүний дээлэнд эртний монгол дээлний мөөрөлжин энгэр хэвээр хадгалагдаж байсан. Эрт үед монгол эхнэрүүд өндөр оройтой богтаг малгайтай, 2 салаалж сүлжин дугтуйлсан (үсний гэрэнд хийсэн) үстэй байснаа ХVII зууны үеэс зарим ястны тухайлбал, мянгад, халх эхнэрүүд дэргэр үс самнах болж дээлэнд нь өөрчлөлт орж дөрвөлжин энгэр, түнтгэр мөр дэлгэрчээ. Үсээ дэрийлгэн хавчих болсноос "толгойн боолт", "үсний хавчаар", "үсний гэр" хэрэглэх болж, мөнгөөр урлах болжээ. Халх эхнэрийн толгойн боолт нь эрт үеийн богтаг малгайнаас улбаатай гэдэг. Манжийн үед тогтсон албаны хувцасны хэв маяг 1911 он хүртэл тогтвортой байсан. 1911 оноос хойш Монгол улсын хаан, хан, ван, гүн, бэйл, бэйс, тайж, түшмэдийн өмсгөл эдлэл хэрэглэлийн хэв маягийг шинэчлэн тогтоосон боловч манжийн үеийн хувцасанд бага сага өөрчлөлт оруулсан. Богд хаант Монгол улсын үед лам нарын ямбаны хувцас, цэргийн дүрэмт хувцасны хэв маягийг бас журамлан тогтоожээ. 1921 оны Ардын хувьсгалын дараах үеэс монголын хуучны төрийн ямба ёслолын хувцас орхигджээ. Ялангуяа 1930-аад оноос нийтээр энгийн хийцтэй дээл хувцас хэрэглэх болсны сацуу хотшил, үйлдвэржилт, оросын соёлын нөлөөгөөр европ хувцас дэлгэрч эхэлсэн. Орчин үед дэлхий нийтэд даяарчлал өрнөж, дэлхийн үндэстэнүүдийн эдийн соёлын харилцан нөлөөлөл чөлөөтэй болсон энэ үед монголчуудын уламжлалт хувцас хөгжлийн зүй тогтлоороо шинэчлэгдэж байна. Халх монголчуудын хувцас, гоёл чимэглэл Халхчууд өөрийн өвөрмөц хувцас, гоёл чимэглэлтэй билээ. Эрэгтэйчүүдийн дээлний зах болоод энгэрийн эмжээр нь дан, энгэр уужим тавиу, ханцуй өргөн, урт, ар хормой нь урд хормойноосоо тавиу байдаг. Nik Wheeler/CORBIS Монгол малгайн бємбєгєр оройг Сїмбэр уулыг дїрсэлсэн гэх, тїїнийг тойрсон 32 ширээсийг Сїмбэр уулыг бїчин суусан 32 монгол хэмээгээд 32 хєх монголыг гийгїїлж буй улаан нарны туяа цацран байгаа нь оройгоос унжсан улаан залаа гэж тайлбарлана. Мєн малгайны дотуурхи хар хїрээг монголыг бїсэлсэн харийн дайсан гэх, тїїний ар дахь сэтэрхий нь мєнєєх дайсан араараа сэт татагдан устаж монгол хїний баярын магнай тэнийн сэтгэлийн бах улаан гал мэт бадран байна гэж хєх, улаан єнгийн бїч унжуулдаг болжээ гэсэн ардын домог яриа байдаг. Монголчуудын хамгийн нийтлэг ємсдєг малгайнуудыг лоовууз, тоорцог, хилэн малгай, бялзуухай малгай, бїнхэр оройт, эргїїлэг малгай гэх мэтээр нэрлэнэ. Мєн монгол малгайг загвараар нь сээтэн чихт, мєємєн оройт, урлах эдээр нь хурган, ишгэн, їнэгэн, булган, халиун, бусад эд юмстай адил байдлаар нь таг, годон, бадам, ардын нэрлэх нэрээр нь лоовууз, юїдэн гэж хэд хэдэн тєрєл болгон їзэх ба энэ нь малгайн тєрєл, нэр томъёо хамгийн олон байгаагаас харагдаж байна. Монгол эрчүүд гоёлын дээл хувцаснаас гадна мөнгөн эмээл, хазаар, сайн модоор хийж яс, мөнгөөр чимэглэсэн ташуур, урт сайхан уурга, бугуйл эдлэн гангардаг байжээ.

Мөн уран хийцтэй мөнгөн хэт хутга, соёо цохилуур, хаш, манан соруултай ганс, үнэт чулуун хөөрөг, мөнгөн аяга, алт, мөнгөн бөгж тэргүүтнээр гоёдог байжээ. Халх эхнэр хүн түнтгэр мөр, урт ханцуйтай дээлийг гол төлөв тод өнгийн торгоор хийж өмсдөг. Бас дээлийн гадуур давхар өмсөх "ууж" хэмээх өмсгөлтэй байжээ. Халх эхнэрүүд дээлийнхээ ханцуйг гол төлөв хоргойгоор хийдэг. Эхнэр хүний дээл нь ханцуйны уг мөрний залгаасаараа дээш илүү гарсан түнтгэр мөртэй байдаг. Мөн дээлийн хормойн хоёр хажуу талд оноо гаргаж, энгэр, хормойг тойруулан хэдэн үе эрээн туузаар эмжсэн байдаг. Дээлийн нударга хийх эд нь голдуу цэнхэр, хөх, хөх цэнхэр өнгөтэй. Эхнэр дээлний нударганы хэлбэрийг цомбон туурай, дэлбэн туурай хэмээн ялгадаг бөгөөд залуу хүмүүс цомбон, настай хүмүүс дэлбэн нударга хэрэглэнэ. Эхнэр дээлийн гадуур өмсөх ууж нь ханцуйгүй, энгэр нь тууш задгай өмсгөл юм. Уужны урт дээлийн урттай тэнцүү, оноо нь дээлийнхээс ялигүй богино байдаг. Уужийг гоёлын болон энгийн гэж ялгахаас гадна цээж ууж, урт ууж гэж хоёр янзаар хийдэг. Ууж нь гэрийн эзэгтэйн ёслол, хүндэтгэлийн өмсгөл болдог юм. Халх эхнэрийн гоёл чимэглэлд түүний эдлэж буй чимэглэл болох "толгойн боолт", "үсний гэр", "үсний хавчаар", "энгэрийн гуу", "хүзүүний зүүлт", "ээмэг", "бөгж" тэргүүтэн алт, мөнгө, шүр сувдан эдлэл ордог. Ойрад монголчуудын хувцас, гоёл чимэглэл Өнгөрсөн зууны эхэн гэхэд ойрад монголчуудын дээл хувцас, малгай, гутлын хийц маяг тэдгээрийг нэрлэж заншсан байдал бусад монголчуудаас нэлээд ялгаатай байсан бөгөөд монгол хувцасны дундад эртний уламжлалыг нэлээд хадгалж ирсэн шинжтэй. Ойрадуудын хувцас, гоёл чимэглэлийг дөрвөд ястаны жишээн дээр тайлбарлая. Дөрвөдүүд өвөлд бусад монголчуудтай адил нэхий, хурганы арьсаар оёсон дээл, зунд бөс, торго, чисчүүгээр хийсэн тэрлэг өмсдөг байжээ. Энэхүү үстэй дээлийг "дэвэл", "үч" гэж ялган ангилдаг байв. Дэвэл гэдэг нь гадар татаагүй цагаан нэхийгээр оёсон дээл байдаг бол бөс торгоор өнгө татаж оёсон дээлээ "үч" хэмээн нэрийдэнэ. Зуны улиралд эрэгтэйчүүд дан, давхар "лавшиг" хэмээх тэрлэг өмсөнө. Дөрвөдүүд нөхөрт.гараагүй бүсгүйг "сэвгэр" гэдэг. Тэдний өмсдөг тэрлэгийг "лавшиг"гэдэг. Эхнэр хүний өмсдөг уужийг "цэгдэг" хэмээн нэрлэдэг байжээ. Дөрвөд дээл хувцасны нэг өвөрмөц гоёл нь "тасам", "киаз" юм. Энэ нь хүмүүсийн нас, хүйс, намбанд тохирсон байна. Эрэгтэйчүүдийн өвлийн дэвэлийн "тасам" нь хар хурганы үс, хар хилэн байдаг бол эмэгтэйчүүд дээлийнхээ зах, энгэр, ташааг нийтэд нь хараар тасамдаж (каазлаж) ирмэгийг улаан, ногоон өнгийн бөсөөр өнгө ялган эмждэг. Ойрад эхнэр хүний дээл нугалаастай том цагаан захтай байдаг. Хүүхдийн дээл хувцас өвөл, зуны улирал болон хүйсээр ялгагдах зүйлгүй, уламжлалт "үч", "дэвэл", тэрлэг өмсдөг байв. Дөрвөдүүд толгойн өмсгөлөө "малхай" гэж нэрлэдэг. XX зууны эхэн гэхэд дөрвөдүүд төгрөг, тоорцог, тойруул, дуулха, халбан, хасаг малгай гэх зэрэг хэд хэдэн төрөл малгай өмсөж байжээ. Дөрвөд малгайн онцлог нь эртний монголчуудын малгайн хэлбэр маягийн улбааг хадгалсан гадуураа хүрээтэй, ардаа уртавтар шилтэй, орой нь намхан байжээ. Мөн өвөлд малгай буулгахгүй явах зориулалт бүхий "хулхавч" хэмээх хурга, үнэгний арьсаар доторлож бөсөөр өнгөлсөн нэгэн зүйл өмсгөл хэрэглэнэ. Дөрвөд эмэгтэйчүүд хээ угалз хатгаж гоёсон хулхавч их өмсдөг байжээ. Эртний монголчуудын гутлын хэв маягийг илүүтэй хадгалж ирсэн нь ойрад монголчуудын гутал гэдэг. Түүний нэгэн тод жишээ бол "дөрвөд госон" юм. Энэ гутлын онцлог нь түрүү, толгой үргэлж, эсгий улгүй, харин гадна талаас нь ширээр улладагт байдаг ажээ. Дөрвөдүүд дөрвөд гос, харчин гос, монгол гутал, канчин хэмээх дөрвөн янзын гутал өмсч иржээ. Монголчууд эртнээс алт, мөнгөөр урлан дархалж эрдэнийн чулуу шигтгэн чимсэн гоёл чимэглэл зүүж, гоёж ирсэн түүхтэй. Дөрвөдүүдийн гоёл чимэглэлд мөнгөн чимэглэл зонхилно. Эмэгтэйчүүд гэзэг үс, чих, хүзүү, гар хуруундаа мөнгөн гоёл их зүүдэг байжээ. Дөрвөдүүд охид, хөвгүүдээ 17-18 нас хүрэхэд нь нас бие гүйцлээ гээд гэзэг үс тавьдаг заншилтай байв.

Хөвгүүдийн үсний үзүүрт "ширээсэн" буюу "залгаа", охидуудын (сэвгэрүүдийн) үсэнд "боодог" хэмээх чимэглэл зүүж өгнө. "Боодог" нь хар мяндсан утсаар гөрж сүлжээд үзүүрт нь цацаг. гаргасан нэгэн зүйл гоёл болно. Тэд мөн хуруундаа мөнгөн бөгж, хүзүүндээ мөнгөн гуу, чихэндээ "төдөг" хэмээх дан мөнгөн гархи зүүнэ. Сэвгэрүүд дээлийнхээ энгэр ташаанд "кэтэч", "сүүвч" хэмээх долоон цацагтай чимэг, өнгө өнгийн утсан хатгамалтай жижиг хавтага (сав), зүүж гоёно. Ойрад монголын эрэгтэйчүүд мөнгө болон гангаар хийсэн хэт, хутга, аяга, сахлын чимхүүр, үнэт чулуугаар урласан "хөөрөг", "ганз" (ганс) эдэлж иржээ. Баяд эрчүүд өвөлд хоолой, энгэр, хормой, ташаагаар хар хилэн тасам эмжээртэй цагаан нэхий дээл өмсдөг байв. Зун цагт эрэгтэйчүүд гоёлд хөх, цэнхэр өнгийн чисчүү дээл өмсдөг бөгөөд өдөр тутам даавуу, даалимбан лавшиг (тэрлэг) өмсдөг байв. Баяд болон ойрад эрчүүд "морин хийлэн" гэгч цамц өмсдөг. Морин хийлэнгээс гадна лавшигний зах энгэртэй адил энгэртэй цамц өмсөнө. Үүнийгээ "өвөр хийлэн" гэнэ. Баяд эрчүүд "хэвнэг" хэмээх өмсгөлийг бороонд өмсдөг байжээ. Нөхөрт гарч гэрлэсэн эхнэр хүний хувцас нь эхнэр дээл, цэгдэг юм. Тэрлэг нь бусад ойрад эхнэрийн адил цагаан бөсөөр хийсэн захтай байна. Цагаан захны хуниас 8, 12 гэсэн тэгш тоотой, захын ирмэгийг тойруулан эргэн тойрон улаан ногоон утсаар дөрөв шаглаж чимэглэнэ. Баядууд хэд хэдэн төрлийн малгай өмсдөг байжээ. Тухайлбал, сээтгэр малгай, тойруул тоорцог, тоорцог, дуулха, лоовууз, товь гэх зэрэг олон төрөл малгай өмсөж эдлэж байжээ. Баядууд ихэвчлэн улаан өнгийн гутал (госон) өмсдөг байжээ. Энэхүү гутал нь тэмээний утсаар ширж, давхар бөс даавуугаар бүрж оёсон ширмэл ултай. Улаан госыг хар модны зодогны хандаар улаан өнгөтэй болгож элдэж талхисан арьсаар оёдог байсан бөгөөд уг гутлаа ажилд өмсдөг байжээ. Гутлынхаа дотуур эсгий оймс, мөн эсгий бойтог өмсөнө. Баяд эрчүүдийн ажлын өөр нэгэн гутал нь адуучны госон юм. Холтосны шүүсээр будсан сэрхийн арьсыг хоёр гурав давхарлан ширлэн уллаж, эсгийгээр доторлоод уланд нь эсгий дэвсэж, гутлын түрийний дээд ирмэгийг булигаар, илгээр даруулан хийдэг ажээ. Дєрвєд Дєрвєд бол эртний монгол удмын, ойн иргэдийн нэгэн. Ойрадын Зїїнгарын хаант улсын гол аймаг, Богд хаант монгол улсын їеийн Ховд хязгаарын зонхилох ястан юм. Дєрвєд гэдэг нэр нь эртний монголын дээд євєг Дува сохорын дєрвєн хїїхдийн удмаас сурвалжтай дєрвєнд аймгийн нэрнээс їїсэлтэй гэх буюу дєрєвлєн жагсдаг цэргийн жагсаалын нэр болох дєрвєд гэсэн домогтой. Дєрвєд нар байгал газар зїйн нэлээд євєрмєд, туайлбал єндєр уул, говь цєлєрхїї байгалийн хоёр томоохон муж нутагт уламжлалт аж ахуйгаа хєтєлсєєр иржээ. Дєрвєд нар таван хошуу мал адгуулж, тэдний малын бїтцэд хонь ямаа зонхилж, адуу їхэр мєн нэлээд тооны сарлаг цєєвтєр тэмээтэй байжээ. Уулархаг нутагт сарлагийг ачлаганд хэрэглэж байна. Ойрад-монголчуудын аж ахуйн нэгэн ололт бол нэлээд эрт їеэс тарианы ажил эрхэлсээр ирсэн мэдлэг ухаан юм. Дєрвєдийн малгай хувцас, гутлын хийц маяг тєв монголчуудаас нэлээд ялгаатай монгол хувцасны тїїхийн нэлээд тїрїї їеийг хадгалж ирсэн бололтой. Дєрвєдийн уламжлалт малгайны онцлог бол эртний монголчуудын малгайны зарим тєрлийг санагдуулна. Малгайг "махлай" гэж нэрлэдэг. Халх болон зїїн монголын малгай шовгор гозгор оройтой байхад дєрвєд, захчин, торгуудын махлай (малгай) дєрвєлжин оройтой байдаг. Їїний учир бол урьд нь Зїїнгар, Дєрвєн ойрад гэсэн хїчирхэг улс болж яваад хожим нь тарсан. Тэгэхдээ тэр дєрвєн ойрад гэж явснаа дурсан дєрвєн ойрадыг тєлєєлсєн дєрвєн єнцєгтэй дєрвєлжин єнцєгтэй махлайг ємсєх болсон хэмээдэг. Чихтэй цагаан эсгий тоорцгийг эрэгтэйчїїд зун нь ємсдєг. Эмэгтэй тоорцог хєх торгон гадартай, дєрєв эсвэл зургаан талтай, дээрээ жинстэй, урт мяндсан улаан залаатай байна. Тоорцог нь сэвгэр охидын зуны гоёлын гол малгай болдог юм. Нас тогтсон эрэгтэйчїїд болон дєрвєд авгай нарын гоёлдоо ємсдєг малгайг тєгрєг малгай гэдэг юм. Эхнэрїїд ємсдєг тєгрєг малгайг бас бєєлжистэй малгай, халиутай малгай ч гэж нэрлэдэг. Євлийн цагт эрэгтэй, эмэгтэй, хїїхдийн аль ч насны хїмїїсийн ємсдєг малгай бол дуулха малгай.

Дуулха малгайн шил дээлийн зах давсан урт, дотрыг нь хар, цагаан хурганы арьсаар їслэж, хєх ногоон єнгийн эдээр гадарладаг байв. Дєрвєд эхнэрїїд зоо малгай, мєн хасаг малгай гэдэг малгайнуудыг хэрэглэж явсан гэх мэдээ байгаа боловч энэ тухай мэдээ тун хомс юм. Дєрвєдийн малгайтай холбогдуулох нэг эдлэл бол эрїї чихийг хүйтнээс хамгаалж ємсєж байсан хулхавч юм. Энэ халх нутгийн чихэвчээс ихээхэн єєр, эрїї хацар, хоёр чихийг бүхэлд нь даруулж ємсдєг, хийц хэлбэрийн хувьд ч ондоо байжээ. Євлийн үстэй дээлээ дэвэл, үч гэж хоёр ялгах бєгєєд зуны цагт эрэгтэйчүүд, мєн нєхєрт гараагүй залуу охид сэвгэрүүдийн ємсдєг тэрлэгийг лавшиг гэж ялган нэрлэдэг байна. Дээл хувцасны холбогдолтой нутгийн аялгууны нэр ихээхэн євєрмєц юм. Жишээлбэл: дээлийн энгэрийг євєр, нударгыг нудрам, дээлийн эмжээр гоёлтой холбооотой хатгаар, кааз, цалам, зүрхэн омог, нари, балбалж, тушаа зэрэг нэр томъёогоороо халх болон бусад ястангуудаас ялгарна. Зуны улиралд дєрвєд эрэгтэйчүүд тэрчлэн сэвгэр охид дан, давхар лавшиг буюу тэрлэг, харин нєхєрт гарсан эмэгтэйчүүд тэрлэг түүний гадуур цэгдэг ємсдєг байв. Эрчүүд цайвар цагаан чисчүү, мєн тийм єнгийн цайвар зузаан лавшиг ємсєх дуртай, цэнхэр хєх бүс бүсэлдэг, бїснийхээ хоёр їзїїрийг ташаа руугаа унжуулдаг, харин эмэгтэйчүүд лавшигаа бїхэлдээ хєх єнгийн эдээр хийж ємсдєг байжээ. Цэгдэг нь ханцуйгүй, халх эхнэрийн уужтай харьцуулахад ар євєр талын суганы малтаар нь их бєгєєд цэгдэгний мєр том далбагараараа онцлог юм. Дєрвєдєд дєрвєд гос, харчин гос, монгол гос, канчин гутал гэсэн дєрвєн янзын гутал ємсєж байжээ. Хүүхдүүдэд бїр багад нь эсгий, хонины хєдсєн бойтог, єсєж том болоход нь дєрвєд госоо хонь ямааны илэг бас том хүмүүсийн адилаар хийж єгдєг байв. Дєрвєд гос бол эрэгтэй эмэгтэйгүй євєл зунд хамгийн єргєн ємсєж явсан гутал бєгєєд шалтай гос, зулагтай гос гэж хоёр янзын байжээ. Буриад Wolfgang Kaehler/CORBIS Монгол улсын нэгэн гол ястан бол буриад монголчууд юм. Тэдний євєг дээдэс Байгал нуурын ар єврєєр нутаглаж асан эртний анчин гєрєєчин ойн иргэдийн нэгэн бєгєєд XIII зуунаас ємнє Байгалаас хойш Зүлгэ (Лена) мєрний сав, Байгал орчим амьдарч байсан Хорь Түмэд, Баргужин тєхємд аж тєрєх баргуд зэрэг монгол угсааны аймгууд байсан ажээ. Эдүгээ буриад монголчууд нь Хэнтий, Дорнод, Сэлэнгэ аймаг, ОХУ-ын Эрхүү муж, Чита муж, Євєр Монголын Хєлєнбуйр аймгийн Шинэхэн нутагт оршин сууж байна. Буриадууд "хасабиш" хэмээх шовгор оройт малгайг ємсдєг. Малгайн урд бие нь уртавтар, хойт талдаа шилэндээ тохирсон хэмжээ бүхий урлах бєгєєд улиралын сэрүүнд уг малгайныхаа саравчаа буулгах, дулаан үед түүнийгээ сєхєх байдлаар ємсдєг. Малгайн оройгоо арван нэгэн эгнээ босоо ширээс, хорийн арван нэгэн эцгийн овгийн тоо бас найман ширээстэй (ага найман овог) бєгєєд сүмбэр уул, нарны туяаны цацрал, галын дєл, зулын бадмалах лугаа адил урласан байдаг. Эл малгай нь оройгоосоо дєрвєн зүг найман зовхис цацран намирах цацагтай бєгєєд эргэн тойрон эмжин бєхєлдєг. Үүнээс гадна халиу, булган малгай, чихэвчтэй малгай, тойробши малгай, залаа жинстэй малгай гэх мэт малгайны тєрлүүд буй. Эхнэр дээлийн энгэрийг нарийн эмжиж гадаад илїїр хормойг нь хар болон бараан єнгийн эдээр хєвєєлєн эмждэг. Ханцуйн мєр нь хуниастай, бас булуувч хэмээх хоргой торгон гоёл ханцуйд нь оруулж хуниас гарган залгадаг. Хуниасыг цэвэрхэн гаргаснаар дээлийн үзэмж, ур хийц ямар байгааг харуулдаг. Дээлийн захандаа нэг, энгэртээ хоёр, сугандаа нэг товч хадна. Буриад авгайн дээл нь татааhан, мєшгєєhєн тууз зэрэг гоёлог бєхєлгєєтэй. Годоhон хэмээх гєрєєсний арьсан гутал байдаг. Шархи хэмээх шагайвч байдаг. Буриад гутал бол булигаар, арьс шир хєм, тэргїїтнээр бїтэх бєгєєд гутлын хошуугаа булигаараар бєхєлж тоноглон гоёх, харин хєдсєн гутлын түрийг оосроор ємдний тэлээнээсээ татаж уядаг байжээ. Буриадууд гутлын зулагийг сараг, хавчаарыг зулаг, улыг ирмэг гэж нэрлэдэг. Шир арьс зэрэгт тусгайлан бэлтгэсэн хар модны холтосны бор хүрэн уусмалыг түрхэн будаад хээ угалзаа тавьдаг. Торгууд Торгууд бол Монголын Их гүрний бүрэлдэхїїнд оролцон эзэн хааны торгон цэрэг болж явсан отог овгоос гаралтай, хожмын Дєрвєн ойрадын улсын нэгэн гол аймаг юм. Торгуудын нутаг болох Булган сумын Булган, Баянголын сав, Монгол Алтайн салбар уулс нь мал аж ахуй эрхэлхэд нэн таатай нєхцєл бүхий хангай билээ. Торгууд нар бог малаас хонь, бодоос адуу, тэмээг харьцангуй цєєн єсгєдєг байжээ. Таван тєрлийн малтай айлыг баян айл хэмээн бусаддаа нэр хүндтэй байжээ. Торгууд эрчїїд халван хэмээх малгай ємсдєг байсан нь єдгєє ардын дуу бїжгэндээ хэрэглэх болсон байна. Євєл нь ихэвчлэн орой дээрээ сампинтай, цацагтай, ємссєн хїний бїсэлхий хїртэл унжсан урт залаатай, эрїївчтэй туувь малгай ємсдєг байжээ. Хүйтний улиралд хїїхдэд хурган дотортой дєрвєлжин малгай ємсгєн түүнийг жатаг хэмээн нэрлэдэг байв. Торгуудын тоорцог шүр, сувдаар хийсэн үлэмж гоё хээ чимэгтэй, тоорцогны гоёл нь их утга учиртай юм. Тоорцогны урд талд зэндмэнэ хэмээгч єглєг буяныг хураагч хїссэн бүхнийг бүтээгч норво эрдэнийг мєнгєєр үйлдэн хадаж түүний дотор саран нэрт зоосон хээг гоёмсоглон урлана. Зоосон хээ хэмээгч нь угтаа баян гэсэн утгатай үг бєгєєд монгол түмний дунд єгєємєр баян, саруул тунгалаг байхын тэмдэг болжээ. Торгууд дээлийн суга ханцуй их уужим, хормой урт ба зарим чинээлэг нь дан хурган дотортой, ангийн үсээр энгэр зах ханцуйг нь эмжсэн дээл ємсєх нь нийтлэг байв. Євлийн ид хүйтэнд ханцуйн дотуур дугтуй (ханцуйвч) хийх бєгєєд дээлийн ханцуй урт тул жолоо цулбуур, тажуур барих зэрэгт гар огт даардаггїй. Дээлийн энгэрт гурав, зах, суга тус бїрт нэг товч хадах бєгєєд ташаанд товч хадах нь ховор байв. Эхнэр хүн ханцуйгїй урт цэгдэг хийж дан тэрлэгийн хамт хадмын дэргэд үргэлж ємсдєг байв. Торгууд эрэгтэй эмэгтэй хүний гутал (госон) иь монгол овогтны дунд алдаршсан тоокуу билээ. Тоокуунд эрэгтэй, эмэгтэй, мєн баруун зүүн хєлийнх гэж ялгахгїй. Торгууд нарын ємсдєг байсан нэг гутал бол ятгар госон юм. Энэ нь булигааран түрийтэй хошоор нь нэлээд єндєр, уланд нь хэд хэдэн эсгий ширж хамгийн гадна талд нь үхрийн шир оёсон байдаг. Харин зарим баян чинээлэг эмэгтэйчїїд олон угалзтай халх гутал ємсдєг байв. 

Тайлан:

   Сэдэв: Блогт зураг оруулах

               

           I-үе Компьютер дээрх зургийг оруулах \ Блогрууга ороод    \

           II-үе Холбоос байдлаар мэдээлэл оруулах \ \

           III-үе Дизайны толгойн хэсэгт ангийнхаа оюутануудын нэгдсэн зураг оруулах \ \

           IV-үе Favicon оруулах \ \

Blog-т зураг оруулах

1.     Blogspot.com Сайтад өөрийн бүртгэлээрэй нэвтрэн орж үүсэгсэн блогтоо New post коммандыг сонгоно.

2.     Доорх зурган дээр заасан icon дээр дарж зурагаа хаанаас оруулахаа сонгоно.

3.     Блогтоо оруулах зургийг ерөнхийд нь 6-н хэлбэрээр оруулж болох бөгөөд:

·        Компьютероос upload хийж болно

·        Өөрийн блогоос зураг оруулах

·        Picasa-н веб дэх зургийн цомгоос сонгож болно

·        Шууд гар утаснаас оруулах боломжтой

·        Web Camera-с шууд оруулах

·        Мөн URL хаягаар буюу веб дэх аль нэг дуртай зургаа оруулж болохнээ.

\Оруулсан зурагныхаа хэмжээг сонгохдоо: Оруулсан зурган дээрээ дарж дараах сонголтуудаас сонгоно

·         Small - Жижиг

·         Medium - Дундаж

·         Large - Том

·         X-Large – Маш том

·         Orignal size – Оригнал хэмжээ

 Favicon буюу Блогийн лого зураг оруулах

·        Layout

  Favicon-г сонгоно.Browse дээр дарж зургаа сонгох бөгөөд 100kb-с ихгүй хэмжээтэй 140х140px-тэй байх ёстой.  Эцэст нь save arrangement-г дарж хийсэн үйлдэлээ сануулсанаар Блог тань шинэ логотой болсон байх болно.